Metoda charakterystyk dla prawie-liniowego równania różniczkowego cząstkowego pierwszego rzędu
Rozważmy prawie-liniowe równanie różniczkowe cząstkowe pierwszego rzędu
gdzie \( \hskip 0.3pc a, \hskip 0.3pc \), \( \hskip 0.3pc b, \hskip 0.3pc \) \( \hskip 0.3pc c \hskip 0.3pc \) są funkcjami klasy \( \hskip 0.3pcC^1 \hskip 0.3pc \) w zbiorze \( \hskip 0.3pc\Omega \subset \mathbb R^3. \hskip 0.3pc \)Niech \( \hskip 0.3pc D=\{(x,y): (x,y,z)\in \Omega \,\,{\textrm{dla pewnego}}\,\, z \in \mathbb R\}. \hskip 0.3pc \)
Zakładamy ponadto, że funkcje \( \hskip 0.3pc a,\hskip 0.3pc b \hskip 0.3pc \) nie zerują się równocześnie w żadnym punkcie obszaru \( \hskip 0.3pc \Omega. \hskip 0.3pc \)
Przypomnijmy, że rozwiązaniem równania ( 1 ) w zbiorze \( \hskip 0.3pc D \hskip 0.3pc \) nazywamy funkcje \( \hskip 0.3pc u \in C^1(D), \hskip 0.3pc \) spełniającą dla każdego \( \hskip 0.1pc (x,y)\in D \hskip 0.3pc \) równanie ( 1 ).
Rodzinę wszystkich rozwiązań równania ( 1 ) nazywamy całką ogólną tego równania.
Jeśli funkcja \( \hskip 0.3pc u \hskip 0.3pc \) jest rozwiązaniem równania ( 1 ) w zbiorze \( \hskip 0.3pc D, \hskip 0.3pc \) to powierzchnia \( \hskip 0.3pc S \hskip 0.3pc \) dana wzorem \( \hskip 0.3pc z=u(x,y), \hskip 0.3pc \) \( \hskip 0.3pc (x,y)\in D \hskip 0.3pc \) nazywa się powierzchnią całkową lub wykresem rozwiązania równania ( 1 ).
Zauważmy, że dla dowolnego punktu \( \hskip 0.3pc P_0 =(x_0,y_0,z_0) \in S \hskip 0.3pc \) wektor
Ponieważ \( \hskip 0.3pc u \hskip 0.3pc \) jest rozwiązaniem równania ( 1 ), zatem
co oznacza, że wektor \( \hskip 0.3pc \big(a(P_0),\,b(P_0),\,c(P_0)\big) \hskip 0.3pc \) jest prostopadły do wektora \( \hskip 0.3pc \vec n(x_0,y_0), \hskip 0.3pc \) a zatem jest styczny do wykresu rozwiązania \( \hskip 0.3pc u \hskip 0.3pc \) w punkcie \( \hskip 0.3pc P_0. \hskip 0.3pc \)
Rozważmy układ równań
Krzywe, które są rozwiązaniami układu ( 3 ), nazywami charakterystykami równania ( 1 ), a same równania ( 3 ), równaniami charakterystyk.
Pokażemy, że jeśli dane jest rozwiązanie \( \hskip 0.3pc u \hskip 0.3pc \) równania ( 1 ) określone w zbiorze \( \hskip 0.3pc D,\hskip 0.3pc \) to przez dowolny punkt powierzchni całkowej \( \hskip 0.1pc S \hskip 0.3pc \) danej wzorem \( \hskip 0.3pc z=u(x,y), \hskip 0.4pc \) \( (x,y)\in D, \hskip 0.3pc \) przechodzi dokładnie jedna charakterystyka.
Istotnie, zgodnie z przyjętym założeniem, przez dowolny punkt \( \hskip 0.3pc P=(x,y,u(x,y)) \hskip 0.3pc \) powierzchni \( \hskip 0.3pc S, \hskip 0.3pc \) przechodzi rozwiązanie układu równań ( 3 ) leżące na \( \hskip 0.3pc S. \hskip 0.3pc \) Oczywiście wektor \( \hskip 0.3pc\vec w(P), \hskip 0.3pc \) styczny do tego rozwiązania w punkcie \( \hskip 0.3pc P, \hskip 0.3pc \) leży na płaszczyżnie stycznej do powierzchni \( \hskip 0.3pc S\hskip 0.3pc \) w punkcie \( \hskip 0.3pc P, \hskip 0.3pc \) a zatem jest prostopadły do wektora
Istotnie, niech \( \hskip 0.3pc \gamma (t)=\big(x(t),\,y(t),\,z(t)\big),\hskip 0.3pc t\in I, \hskip 0.3pc \) będzie rozwiązaniem układu równań zwyczajnych ( 3 ) z warunkami początkowymi \( \hskip 0.3pc x(t_0)=x_0,\hskip 0.3pc y(t_0)=y_0, \hskip 0.3pc z(t_0)=z_0. \) Rozważmy funkcje \( \hskip 0.3pc U:\,I \to \mathbb R \hskip 0.3pc \) daną wzorem
Oczywiście \( \hskip 0.3pc U(t_0)=0, \hskip 0.3pc \) bowiem \( \hskip 0.3pc z_0=u(x_0,y_0). \hskip 0.3pc \) Różniczkując funkcje \( \hskip 0.3pc U \hskip 0.3pc \) względem \( \hskip 0.3pc t \hskip 0.3pc \) i uwzględniając fakt, że \( \hskip 0.3pc \gamma \hskip 0.3pc \) jest rozwiązaniem układu ( 3 ) otrzymamy
Ponieważ \( \hskip 0.3pc z(t)=U(t)+u\big(x(t),y(t)\big) , \hskip 0.3pc \) więc z ( 4 ) mamy
Jest to względem \( \hskip 0.3pc U \hskip 0.3pc \) równanie różniczkowe zwyczajne.
Ponieważ prawa strona tego równania jest klasy \( \hskip 0.3pc C^1 \hskip 0.3pc \) (względem zmiennej \( \hskip 0.3pc t \hskip 0.3pc \)) - zgodnie z teorią równań różniczkowych zwyczajnych - dla zadanego warunku początkowego istnieje dokładnie jedno rozwiązanie.
Stąd i z faktu, że \( \hskip 0.3pc u \hskip 0.3pc \) jest rozwiązaniem równania ( 1 ) wynika, że funkcja \( \hskip 0.3pc U=0 \hskip 0.3pc \) jest jedynym rozwiązaniem równania ( 5 ) spełniającym warunek początkowy \( \hskip 0.3pc U(t_0)=0. \hskip 0.3pc \)
Zatem \( \hskip 0.3pc U(t)= z(t)- u(x(t),y(t))=0 \hskip 0.3pc \) dla \( \hskip 0.3pc t\in I, \hskip 0.3pc \) co oznacza, że wykres krzywej \( \hskip 0.3pc \gamma \hskip 0.3pc \) leży całkowicie na powierzchni \( \hskip 0.3pc S \hskip 0.3pc \) i kończy to dowód uwagi 2.
będziemy szukać takiego rozwiązania \( \hskip 0.3pc u \hskip 0.3pc \) równania ( 1 ), aby jego wykres zawierał krzywą \( \hskip 0.3pc \gamma,\hskip 0.3pc \) to znaczy, aby zachodził warunek
Ponadto okreslimy dla jakich krzywych \( \hskip 0.3pc \gamma \hskip 0.3pc \) problem ( 1 ), ( 7 ) będzie miał dokładnie jedno rozwiązanie, a kiedy nieskończenie wiele rozwiązań.
ZAŁOŻENIA:
Niech \( \hskip 0.3pc \gamma :I\to \mathbb{R}^3 \hskip 0.3pc \) będzie funkcją klasy \( \hskip 0.3pc C^1 \hskip 0.3pc \) i niech \( \hskip 0.3pc s_0 \in I. \hskip 0.3pc \) Załóżmy, że współczynniki \( \hskip 0.3pc a,\hskip 0.3pc b,\hskip 0.3pc c \hskip 0.3pc \) równania ( 1 ) są klasy \( \hskip 0.3pc C^1 \hskip 0.3pc \) w pewnym otoczeniu punktu \( \hskip 0.3pc P_0=(x_0,y_0,z_0) =\big(\gamma_1(s_0) ,\gamma_2(s_0) ,\gamma_3(s_0)\big) \hskip 0.3pc \) i ponadto
TEZA:
Równanie ( 1 ) posiada dokładnie jedno rozwiązanie w pewnym otoczeniu \( \hskip 0.3pc D \hskip 0.3pc \) punktu \( \hskip 0.3pc (x_0,y_0), \hskip 0.3pc \)które spełnia warunek ( 7 )w pewnym stosownie dobranym otoczeniu punktu \( \hskip 0.3pc s_0. \hskip 0.3pc \)
DOWÓD:
Ponieważ funkcje \( \hskip 0.3pc a,\hskip 0.3pc b,\hskip 0.3pc c \hskip 0.3pc \) są klasy \( \hskip 0.3pc C^1 \hskip 0.3pc \) w otoczeniu punktu \( \hskip 0.3pc P_0, \hskip 0.3pc \) więc istnieje otoczenie \( \hskip 0.3pc J=(s_0 -\delta , s_0+\delta )\subset I \hskip 0.3pc \) punktu \( \hskip 0.3pc s_0 \hskip 0.3pc \) takie, że dla dowolnego \( \hskip 0.3pc \in J \hskip 0.3pc \) układ ( 3 ) z warunkami początkowymi
posiada dokładnie jedno rozwiązanie. Oznacza to, że przez każdy punkt \( \hskip 0.3pc \gamma (s), \hskip 0.3pc \) dla \( \hskip 0.3pc s\in I, \hskip 0.3pc \) przechodzi dokładnie jedno rozwiązanie układu ( 3 ), które możemy zapisać w postaci:
Z teorii równań różniczkowych zwyczajnych i przyjętych założeń wynika, że funkcje \( \hskip 0.3pc X,\hskip 0.3pc Y,\hskip 0.3pc Z\hskip 0.3pc \) w pewnym otoczeniu \( \hskip 0.3pc \Delta \hskip 0.3pc \) punktu \( \hskip 0.3pc (s_0,0)\in \mathbb{R}^2 \hskip 0.3pc \) posiadają ciągłe pochodne cząstkowe względem obu zmiennych. Zauważmy jeszcze, że w otoczeniu tym funkcje \( \hskip 0.3pc X,\hskip 0.3pc Y,\hskip 0.3pc Z\hskip 0.3pc \) spełniają równania:
oraz warunki początkowe:
(W szczególności \( \hskip 0.3pc X(s_0,0)=x_0,\hskip 0.3pc Y(s_0,0)=y_0, \hskip 0.3pc Z(s_0,0)=z_0). \hskip 0.3pc \)
Na mocy powyższych obserwacji, zależności ( 11 ) i ( 10 ) oraz wyboru punktu \( \hskip 0.3pc (x_0,y_0,z_0) \hskip 0.3pc \) mamy
oraz
Wykorzystując ostatnie równości, warunek ( 8 ) możemy zapisać w postaci
która mówi, że dla odwzorowania \( \hskip 0.3pc \Delta \ni (s,t) \to (X(s,t),Y(s,t)) \hskip 0.3pc \) spełnione są założenia twierdzenia o funkcji odwrotnej. Istnieją zatem otoczenie \( \hskip 0.3pc V \hskip 0.3pc \) punktu \( \hskip 0.3pc (x_0,y_0) \hskip 0.3pc \) oraz funkcje \( \hskip 0.3pcS,\,T:\, V\to \mathbb{R} \hskip 0.3pc \) klasy \( \hskip 0.3pc C^1 \hskip 0.3pc \) takie, że
oraz
W szczególności
Bez utraty ogólności rozważań (dobierając stosownie zbiory \( \hskip 0.3pc \Delta \hskip 0.3pc \) i \( \hskip 0.3pc V \hskip 0.3pc \) ) można przyjąć, że odwzorowanie \( \hskip 0.3pc (X,\,Y) \hskip 0.3pc \) przekształca zbiór \( \hskip 0.3pc \Delta \hskip 0.3pc \) na \( \hskip 0.3pcV, \hskip 0.3pc \) a odwzorowanie \( \hskip 0.3pc (S,\,T) \hskip 0.3pc \) zbiór \( \hskip 0.3pcV \hskip 0.3pc \) na \( \hskip 0.3pc\Delta, \hskip 0.3pc \) przy czym - zgodnie z ( 15 ) - punktowi \( \hskip 0.3pc (s_0,0) \hskip 0.3pc \) odpowiada punkt \( \hskip 0.3pc (x_0,y_0). \hskip 0.3pc \)
Rozważmy funkcje \( \hskip 0.3pc u:\,\Omega \to \mathbb{R} \hskip 0.3pc \) daną wzorem
gdzie \( \hskip 0.3pc Z\hskip 0.3pc \) jest funkcją określoną w zbiorze \( \hskip 0.3pc \Delta \hskip 0.3pc \) wzorami ( 9 ).
Pokażemy, że tak określona funkcja \( \hskip 0.3pc u \hskip 0.3pc \) jest szukanym rozwiązaniem równania ( 1 ) w zbiorze \( \hskip 0.3pcV. \hskip 0.3pc \)
Różniczkując równość ( 16 ) względem zmiennych \( \hskip 0.3pc x \hskip 0.3pc \) i \( \hskip 0.3pc y \hskip 0.3pc \) otrzymamy
Następnie różniczkując równości ( 13 ) względem zmiennych \( \hskip 0.3pc x \hskip 0.3pc \) i \( \hskip 0.3pc y \hskip 0.3pc \) otrzymamy
skąd nietrudno wyliczyć, że
Wykorzystując związki ( 10 ), ( 16 ) i ( 17 ) oraz ostatnie równości otrzymamy
co oznacza, że funkcja \( \hskip 0.3pc u \hskip 0.3pc \) jest rozwiązaniem równania ( 1 ) w zbiorze \( \hskip 0.3pcV. \hskip 0.3pc \)
Korzystając następnie z ( 11 ), ( 16 ) i ( 14 ) otrzymamy
co oznacza. że rozwiązanie \( \hskip 0.3pc u \hskip 0.3pc \) spełnia warunek ( 7 ) w pewnym otoczeniu punktu \( \hskip 0.3pc s_0. \hskip 0.3pc \)
Pozostaje sprawdzić, że rozwiązanie to jest określone jednoznacznie.
Niech \( \hskip 0.3pc v\hskip 0.3pc \) będzie dowolnym rozwiązaniem równania ( 1 ) zawierającym krzywą \( \hskip 0.3pc \gamma. \hskip 0.3pc \) Na mocy uwagi 2 charakterystyka równania ( 1 ) przechodząca przez dowolny punkt krzywej \( \hskip 0.3pc \gamma \hskip 0.3pc \) leży całkowicie na powierzchni całkowej \( \hskip 0.3pc z=v(x,y).\hskip 0.3pc \)
W szczególności wynika stąd, że powierzchnia
Rozpatrzmy teraz przypadek
dla \( \hskip 0.3pc s\in J, \hskip 0.3pc \) \( \hskip 0.3pc P=\big(X(s,0), Y(s,0),Z(s,0)\big)=\big(\gamma_1(s),\gamma_2(s),\gamma_3(s)\big). \hskip 0.3pc \)
Warunek ( 18 ) możemy zapisać w postaci
Po zróżniczkowanie ( 7 ) względem \( \hskip 0.3pc s \hskip 0.3pc \) otrzymamy
natomiast z ( 1 ) i ( 11 ) wynika natychmiast, że
Z równości ( 19 ), ( 20 ) i ( 21 ) wynika, że \( \hskip 0.3pc \gamma_3^\prime (s) =\lambda c(P). \hskip 0.3pc \) Zatem wektory \( \hskip 0.3pc \big(\gamma_1^\prime (s),\, \gamma_2^\prime (s), \gamma_3^\prime (s)\big) \hskip 0.3pc \) oraz \( \hskip 0.3pc \big(a(P),\, b(P),\, c(P)\big), \hskip 0.3pc \) \( \hskip 0.3pc s\in J, \hskip 0.3pc \) są równoległe, co oznacza, że \( \hskip 0.3pc\gamma \hskip 0.3pc \) jest charakterystyką równania ( 1 ). Zauważmy, że w tym przypadku problem ( 1 ), ( 7 ) posiada nieskończenie wiele rozwiązań. Istotnie, niech \( \hskip 0.3pc \tilde\gamma \hskip 0.3pc \) będzie krzywą przecinającą krzywą \( \hskip 0.3pc \gamma. \hskip 0.3pc \) Na mocy twierdzenia 1 istnieje (dokładnie jedno) rozwiązanie równania ( 1 ) zawierające krzywą \( \hskip 0.3pc \tilde \gamma. \hskip 0.3pc \) Z drugiej strony \( \hskip 0.3pc \gamma \hskip 0.3pc \) ma wspólny punkt z tym rozwiązaniem, zatem na mocy uwagi 2, również krzywa \( \hskip 0.3pc \gamma \hskip 0.3pc \) leży całkowicie na tym rozwiązaniu. Ponieważ takich krzywych \( \hskip 0.3pc \tilde\gamma \hskip 0.3pc \) może być nieskończenie wiele, więc otrzymamy nieskończenie wiele rozwiązań zawierających krzywą \( \hskip 0.3pc \gamma. \hskip 0.3pc \)